Het Vioolconcert dat iedere violist wil spelen

Wie zichzelf als violist een beetje serieus neemt heeft het op zijn repertoire: het Vioolconcert in e klein van Felix Mendelssohn. Het is waarschijnlijk het meest gespeelde en opgenomen vioolconcert ter wereld. Het zou een inspiratiebron zijn voor vele componisten na Mendelssohn die de vernieuwingen uit het stuk overnamen.

Aflevering 3 van Mendelssohns Mooiste begint in Hamburg, bij het geboortehuis van Mendelssohn aan de Grosse Michaelisstrasse nr. 14 waar hij op 3 februari 1809 ter wereld komt. Een prachtig hoekhuis met vier verdiepingen, een souterrain en een zolder, vijf ramen breed. Tenminste, dat is te zien op tekeningen, want als je op Google Streetview het huis opzoekt kijk je aan tegen een garagedeur…

Geboortehuisgenoten

In huize Mendelssohn werd volop muziek gemaakt. Moeder Mendelssohn, Lea Salomon, was een uitstekende pianiste en grote Bach-liefhebber. Muziekonderwijs was dan ook een centraal onderdeel van de opvoeding van de kinderen, zeker toen bleek dat zowel Felix over een uitzonderlijk talent beschikten. Op 13-jarige leeftijd schreef hij al een concert voor viool en strijkers. Leuk stuk, maar het zou geheel in de schaduw komen te staan van het Vioolconcert in e klein dat hij 20 jaar later zou schrijven. Voor een man die in hetzelfde huis werd geboren als hij: Ferdinand David.

Mendelssohn en David waren ‘geboortehuisgenoten; dus. Maar later ook vrienden en collega’s, want aan Ferdinand is het Vioolconcert opgedragen en hij bracht het stuk in 1845 in première. Niet in Hamburg, maar in Leipzig, een stad heeft Mendelssohn als geen ander zijn stempel gedrukt.

Chefdirigent in Leipzig

Mendelssohn wordt in 1835 chefdirigent van het orkest van Leipzig: het Gewandhausorkest. Hij weet het naar een niveau te tillen waarmee het een van de beste orkesten van Europa wordt. En dat komt mede door Ferdinand David, de violist die Mendelssohn aanstelt als concertmeester. Wellicht om zijn waardering voor Ferdinand te uiten heeft hij in 1838 in gedachten om een Vioolconcert voor hem te schrijven. “Het raast al door mijn hoofd”, schrijft hij aan hem, “en het begin ervan laat me geen moment met rust.”

Toch zou het nog 6 jaar duren voordat Mendelssohn het Vioolconcert zou voltooien. Hij werd tijdens het schrijven ervan namelijk overvallen door twijfels. Dat kwam onder andere omdat hij de standaard voor zichzelf enorm hoog legde: het moest van hetzelfde niveau worden als het vioolconcert van Beethoven… En daarom vroeg hij zijn vriend continue om adviezen bij het componeren. Tot de premiere in maart 1845 zou hij aan het stuk blijven schaven.

Vernieuwingen

Felix Mendelssohn wordt vaak gezien als een conservatieve componist. Toch is hij er met het Vioolconcert in geslaagd om een aantal dingen te doen die zeer vooruitstrevend waren. Menig componist na hem heeft er inspiratie uit geput.

Vóór Mendelssohns tijd was het gebruikelijk om het orkest eerste een grote inleiding te laten spelen bij een soloconcert. Hierin worden de belangrijke thema’s van het concert geïntroduceerd voordat de solist aan het woord komt. Maar Mendelssohn draait het om en laat in direct de violist inzetten. Ook zijn er geen pauzes tussen de drie delen van het stuk, maar lopen ze in elkaar over. Aan het einde van het eerste deel houdt de fagot een noot aan die het eerste deel aan het tweede deel verbindt. Maar vlak daarvoor is nog iets anders magisch gebeurd!

Cadens

Een van de mooiste momenten in het Vioolconcert is het einde van de cadens in het eerst deel. Een cadens is van oorsprong een vrije improvisatie voor de solist. Het orkest stopt met spelen, en de solist kan dan laten horen wat een muzikale fantasie en virtuositeit hij heeft. Hij of zij mag in feite daar zelf componist zijn.

Sinds het vioolconcert van Mendelssohn gebeurt het steeds minder vaak dat een solist zijn eigen cadens schrijft. De cadens die Ferdinand David speelde is namelijk opgenomen in de partituur. Deze ‘improvisatie’ wordt nu vrijwel altijd precies zo gespeeld als David dat tijdens de premiere in 1845 deed. Gelukkig maar, want wanneer het orkest na deze solo weer inzet krijg je gegarandeerd kippenvel!